Mazurskie Towarzystwo Ewangelickie

Mały Słownik Gwary Mazurskiej
pod redakcją Erwina Kruka

(Nowa wersja - poszerzona w listopadzie 2011 r.)

A B C Ć D E F
G
H
I
J
K
L
Ł
M
N
O
P
R
S
Ś
T
U
W
Z
Ż


Każda gwara jest językiem mówionym. Kiedy nie ma tych, którzy się nią posługują, gwara zanika i odchodzi w niepamięć. Gwara mazurska od dawna jest na tej drodze. Na Mazurach nie ma dziś bowiem żadnego skupiska ludzi, dla którego mowa mazurska byłaby środkiem porozumiewania się na co dzień. Są jednak jeszcze ludzie, którzy w pamięci mają brzmienia mowy dzieciństwa. Sam pamiętam, że po wojnie w moich chłopięcych latach, gdy mieszkałem w okolicach Olsztynka, posługiwałem się gwarą, podobnie jak moi krewni i ich sąsiedzi z okolicznych wsi. Te brzmienia jeszcze dotąd słyszę. Dlatego teraz postanowiłem przejrzeć własną pamięć, a nade wszystko prace i ustalenia językoznawców, a także roczniki starych czasopism i kalendarzy, do których w XIX i XX wieku Mazurzy pisali. Na tej podstawie, zdając sobie sprawę, że zapis jest uproszczony, sporządziłem "Mały słownik gwary mazurskiej".

Postanowiłem ten "Mały słownik" zaprezentować na tych stronach, bo liczę na to, że są jeszcze ludzie, którzy mogą uzupełnić, a także skorygować, przedstawiony tu zbiór słownikowy. W październiku 2005 roku został on powiększony o prawie dwieście haseł. Stało się tak zarówno przez moją pracę, jak i życzliwe zainteresowanie Czytelników. Wszystkim należą się słowa podzięki. Spośród nich na szczególne podziękowania zasługuje członkini Mazurskiego Towarzystwa Ewangelickiego p. Lidia Leyk-Juranek, lektorka języka angielskiego na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, która wzbogaciła dotychczasowy zbiór naszej mowy o kilkadziesiąt haseł, usłyszanych jeszcze od swojej babci.

Po dwóch latach, jakie minęły od października 2005 roku, okazało się, że dzięki dalszym pracom, a także łaskawym zachętom i pomocy Czytelników, zgromadziłem nowy zapas słów i wyrażeń gwarowych. Dlatego w listopadzie 2007 roku postanowiłem zaprezentować trzecią - nową i poszerzoną - wersję "Małego słownika gwary mazurskiej".

Obecnie, w listopadzie 2011 roku, ten słownik został znów wzbogacony o sto kilkadziesiąt słów i wyrażeń gwarowych. Tak oto mamy już czwartą wersję. Niektóre hasła mają swoje oboczności, inną formę zapisu, a czasem inne znaczenia. Zdarza się też, że niektóre hasła, przytoczone przeze mnie, w zależności od okolicy brzmią podobnie, ale nie tak samo. Tym, jakie są różnice i podobieństwa, mogliby zająć się językoznawcy, a nie miłośnicy gwary, spełniający rolę archeologów. Żywej gwary na Mazurach prawie nie ma . Gwara, zanikająca tak jak mazurska, potrzebuje miłośników i amatorów bogatej i ginącej kultury. W szkicu "Kuczno", w zbiorze "Szkice z mazurskiego brulionu" (2003), pisałem o naszej mowie: "Kuczno, że młodzi, zainteresowani naszą krainą, tego wszystkiego już nie usłyszą na własne uszy. Ale pocieszam się, że przecież zawsze może być tak, że ktoś dostrzeże i podniesie zapomniane słowo."

Wszelkie uwagi i propozycje dotyczące gwary mazurskiej proszę nadal nadsyłać na pocztę e-mailową: e.kruk@wp.pl

 

abentojry - przygody
abo - albo
absztyfikant - kawaler, zalotnik
aby - tylko, jedynie
ajmer - wiadro
adyć - przecież
ajntop, ańtop - posiłek jednogarnkowy
ajw, ajwoj - tu, tam (ze wskazaniem)
ambona - platforma myśliwska do obserwacji zwierzyny
amnieli - aniołowie
ancug - ubranie, garnitur np. ancug = galoty + westa + kabot
ancusek - ubranie dla chłopca
any - jak (Przysłowie: "Bazy sie any zaba" - nadyma się jak żaba)
apfelkuch - jabłecznik
aptyka - apteka
aptykorz - aptekarz
asza - popiół
Augusta - imię żeńskie
August - imię męskie
august - sierpień
azazem - czyż (pytanie: azazem nie była - czyż nie byłam?)

 

babrać - brudzić
bacherek - kufel
bachor, bachur - dzieciak
bacyć, baczyć - pamiętać
bacenie - baczenie, uważanie
bajoro - bagno
bałka - belka
bałek,bałki (rodz. męski) - belka
bala - piłka (do gry)
balja - balia
bana - pociąg
bana - koleje
banhof - stacja kolejowa, dworzec
banie - dynie
barchan - flanela
barć - ul pszczół w drzewie
barłóg - nędzne posłanie
bary - plecy
bar-zo - bardzo
bata - łódź
batog - bat
bażyć się - nadymać się, mieć ochotę
bebech - brzuch
bedki - grzyby nieprawdziwe (bedłki)
bełch - brzuch
bełk, bełcek - brzuch, brzuszek
berklejdy - muzykanci
bety - pościel (także osobiste drobiazgi, rzeczy; np. leżeć w betach)
best - bez
bez - przez
bez wsego wątpienia - niewątpliwie
białka, bziałka - niewiasta, żona
bialica - kobieta
bigiel - wieszak
biglować - prasować
bildowany - kształcony
biwaty - weselne żartobliwe uwagi, często wierszowane
bleceć - beczeć
bleje - leszcze
Błędne Góry - góry koło Nidzicy, zwane też "Majnagory", po niem. Irrberge
boczyczki - trzewiki
boczyta? - pamiętacie?
bodnąć - ukłuć
boić, bojeć - bać się
bojowka - spódnica
bojtel - tobołek, worek
bój - walka (Z kancjonału: Bojowałem bój sprawiedliwy)
bombony - cukierki
bony - fasola
borgować - pożyczać
bota, bot - łódka
boterfaska, poterfaska - maselnica
brecha - łom
bredy - zmyślenia, brednie
breja, brejka - zacierka, zupa mączna
brewerować - dokazywać
bronak, brunak - koń maści brunatnej, kasztan
brukować - potrzebować
bruksio - brukiew
brutka - panna młoda
brutkan - pan młody
brutny taniec - taniec weselny panny młodej
bryfkorz - listonosz
bryle, br ële - okulary
brytfana - panewka do pieczenia
brznieć - brzmieć, grać
brzydak - brzydal, osoba nie ładna
bór - las
buber - bób
bubikopf - włosy uczesane w kok
buchta, buchtozisko - miejsce żerowania dzikich zwierząt, zwłaszcza dzików
bujofka - huśtawka
bukać - pukać
buksy - spodnie
buł - był
bury - szary
byksa - puszka
byldowany - kształcony, nauczony
byrny - gruszki
byrna - żarówka
bziałka - niewiasta, żona
bziały - biały

 

cale - całkowicie, w całości
cale nie - wcale nie, w ogóle nie, całkiem inaczej
cangi, cyngi - obcęgi
canbasta - pasta do zębów
capnąć - złapać
cary - czary
cedzidło - naczynie do cedzenia mleka
cejtung, cejtunk, cejtunek - gazeta
cekać - czekać
cekaj - czekaj
cekata - czekacie
cemkolwiek - czymkolwiek
centryfuga - wirówka (do odtłuszczania mleka)
cepić, ocepsiny - oczepiny panny młodej
cepsiec - czepek, nakrycie głowy dla mężatek
cernina - czernina (zupa z krwi kaczek)
cerzenić się - rumienić się
cetelek - kartka
chaber, modrak - bławatek
chcema - chcemy
chceta - chcecie
chezie - budynki w zagrodzie, zabudowania gospodarcze
chodzić po smaganiu - zwyczaj mazurski w poniedziałek wielkanocny
choinka - świerk, jodła (drzewko na Boże Narodzenie)
chojka - sosna
chojniak - młody las iglasty, zwykle sosnowy
chojoki - drzewa
chorągzia - chorągiew
chorzeć (w odmianie: ja chorzeję) - chorować
chrost - chrust
chto - kto
chtóren, chtórny - który
chtórendy - którędy
chudźko - szybko
chwalba - chwalenie się
cichojta! - uciszcie się!
cielisko - cielsko
ciemiężyć - trapić
ciskać - rzucać
ciućmok - niedorajda
cłek, cłoziek - człowiek
cny - zacny
codzka - cedzidło do mleka
co jęksego - co innego
cołno - łódź
cołnusek - łódka
cóstka - cząstka, część
cug - pociąg
cug - ciąg w kominku, w piecu
cybula - cebula
cygareta - papieros
cyment - cement
cytrona - cytryna
czerstwy - krzepki
czerstwość - rześkość, żywość, dziarskość
czesność - cnotliwość, obyczajność
czornina, cernina - zupa z krwi kaczek
czorny, corny - brudny
czorostwo - czary
czyniciel - ten, który wprowadza w czyn

 

ćma, ćmok - ciemność

 

dać baczność - uważać, pilnować
dać baczenie - uważać, pilnować
dać gęby - pocałować
dalnica - pole daleko od zagrody
danga - (rzadko) tęcza [w j. pruskim dangus - niebo]
deka - duża narzuta, obrus
dekielek - pokrywka do naczyń kuchennych
dekowanie - krycie dachów
demferkuchnia - pomieszczenie gospodarcze z parnikiem
deszczek - deszczyk
deptanie - okres godowy ptaków domowych (gęsi, kaczek)
diabuł, dziabuł - diabeł
dycht - zupełnie, całkowicie
dobrota - dobroć
doglądać - opiekować się kimś, pilnować
doma - w domu
do naju - do nas
dopsiec - dokuczyć
dopsieru - dopiero
dopsieruchno - dopiero co
dómb, w dembzie - dąb, w dębie
dóra - dziura
dorzeniały - dojrzały
dorzenieć - dojrzewać
dotyla - dotąd
drabnik - wóz drabiniasty
drabki - drabinka
drapaka - miotła (najczęściej z gałązek brzozowych)
draszba - młocka
draszować - młócić
drejsztul - zydel
druzban - drużba weselny
drygant - ogier
dybać - czyhać
dybzak - kieszeń
dybzak - sito do przesiewania mąki
dyle - podłoga
dynko - dno, denko
dyszlo - dyszel
dubeltowy - podwójny
duchota - zaduch
duchowna niwa - duchowa niwa (W rękopisie M. Kajki: "Z duchownej mej niwy...")
dumac, dumacz - człowiek rozmyślający ["Dumac" - tak nazywano też poetę Michała Kajkę]
durszlak, durchszlak - cedzak
dusa - dusza
dziatki - dzieci
dział - część, udział
dziczka - drzewo owocowe wyrosłe z nasienia
dzieciaty - mający dzieci
dzieciuch - dziecko
dziewcak - dziewczyna
dzieżka - gliniany dzbanek do przechowywania mleka; donica
dzięka, podzięka - podziękowanie
dziwować się - dziwić się
dżożdżka - drzazga
dźwierze - drzwi

 

eno, jeno - tylko
esce - jeszcze
ewangelija - ewangelia
ewanielie - ewangelie

 

fafernuski - ciastko z tartych buraków w kształcie klusek
fafernuski - także: pierniczki
fajfka, fejfka - fajka
fana - patelnia
fana - chorągiew
faryna - cukier
federkasta - piórnik
fejn - pięknie
fejny - ładny, dobry
fejrować - bawić się, świętować
felować - brakować
feler - błąd
ferbytować - poprosić
fest - mocno
fitać - łapać, chwytać
flanca - rozsada, sadzonka
flancować - sadzić rozsadę
flek - kawał skóry, którym załatano dziurę w bucie
flince - naleśniki
flaszka - butelka
fojerman - strażak
fojercojg - zapalniczka
folgować - ustępować, ulżyć
frasunek - kłopoty, zmartwienie
frejlenka - panienka
frenzle - frędzle
frysztyk - śniadanie
fura - wóz
furać - fruwać
furały (jeskółki) - fruwały (jaskółki)
futer - karma
futrować - karmić

 

gadka - mowa, język
gafelek - widelec
gafle - widły do ziemniaków
gaj - lasek liściasty
galoty - spodnie odświętne
gałgan - łobuziak
gancegal - całkiem obojętne
gardyny - firanki
garnusek - mały kubek
gbur - bogaty gospodarz
gensi - gęsi
gericht - sąd, budynek sądu
gęba, gembulecka - usta, twarz
glaca - łysina
glanc - wysoki połysk
glaska - szklanka
gleń - kromka chleba
glonek - kromka chleba
glumza - twaróg ze śmietaną (ulubiona potrawa)
głupsi, gupsi - głupi
gnot - kość
godne psieśni - kolędy
Gody - święta (Bożego Narodzenia)
Gody - okres od Bożego Narodzenia do Trzech Króli
gomon - rozruchy
gołomb, gołembzie - gołąb, gołębie
gora - strych, poddasze
goronc - upał
góra - strych
gorzałka - wódka
gościniec - karczma
góźdź, goździe - gwóźdź, gwoździe
gracki - małe grabki
gracko - sprytnie, szybko i zręcznie
grędo, grendo - szybko, z pośpiechem
grochoziny - wyschnięte łodygi grochu
grózka - babcia
grózek - dziadek
gruntować - dochodzić do sedna
gruntować - sprawdzać głębokość w jeziorze
grynzupa - zupa jarzynowa
grys - kaszka manna
grzniota - grzmot, grzmienie, burza
gulon - indyk
gumno - klepisko w stodole
gunia - koc, derka (na konie)
guski - gąski (grzyby)
guski - młode gęsi
guzdrać się - grzebać się, ociągać się z zakończeniem czegoś
guziny - zabawy wiejskie urządzane w okresie od Bożego Narodzenia do Nowego Roku
gziazda, gziozda - gwiazda
gzizdać - gwizdać

 

haka - motyka
hakać, hakować - plewić motyką
hebel - strug
heft - zeszyt
heklować - szydełkować
heknadla - szydełko
hut - kapelusz
hucik - kapelusik

 

 

inakszy - inny, nie ten
indor - indyk
inszy - inny
isty - rzeczywisty, istniejący naprawdę, ten sam
istność - istota, natura
izbetka - izba

 

 

jadozić, jadożyć - złościć
jak to przyjdzie - czemu tak jest
jaka - sweter
jałoszka - jałówka
jarzembato (kokoszka) - pstrokata (kokoszka)
jebłonka - jabłoń
jebłusko - jabłuszko
Jedam - Adam
jegier - myśliwy, strzelec
jeglija, jeglijka - choinka na Boże Narodzenie
jegoda - jagoda
jenacy - inaczej
jenaksy - inny, nie taki sam
jeno - tylko
jepko - jabłko
jerzma - jarzmo
jeskółki - jaskółki
jestrzomb - jastrząb
Jewka - Ewka
jewor - jawor
ji - jej
ji - je (spożywa jedzenie)
je - jest
jo - ja (Przysłowie: Jo pon i ty pon, a kto będzie świnie pas?)
jo - tak
jojta - polowanie
jojtować - hałasować, narzekać
jom (wzioł) - jam (wziął)
jucha - krew
jutrznia - pora przed wschodem słońca, (a także misterium religijne na Mazurach w dzień Bożego Narodzenia: "Jutrznia mazurska na Gody")

 

kabot - kubrak, sukmana
kachel - kafel
kadyk - jałowiec
kadykowe psiwo - piwo z jałowca
kafa - kawa
kałdun - brzuch
kalmus - tatarak
kamlowanie - gręplowanie (wełny)
kamrat - kolega, przyjaciel
kamratka - koleżanka, przyjaciółka
kana, kanka - naczynie do mleka
kancynol - zbiór pieśni religijnych, kancjonał
kanień - kamień
kantor - śpiewak kościelny
kańczug - bat z kilkoma rzemieniami
kapa, kapka - przykrycie, czepiec
kara - taczka
karcować - karczować
karować - pchać, wieźć coś w taczce
karpsie, karpś - karpie, karp (ryby)
karpsie - skarpy
kartoflonka - zupa ziemniaczana
kasta - skrzynia
kastka - skrzynka
kazalnica - ambona (w kościele)
kazanie odwitne - kazanie pożegnalne
kaziciel gromadkowy - świecki kaznodzieja u gromadkarzy
kądziołecka - kądziel
kempa - kępa
kendy, kiendyk - którędy
kele - koło, przy
kelmer - wolny chłop (na prawie chełmińskim)
kieby, kiebym - gdyby, gdybym
kiecka - codzienna sukienka
kieby - gdyby
kiedaj - kiedyś
kiej - jak
kiejza - ser (gotowany)
kielmrzy - wolni chłopi (Od słowa kulmer: chłop na prawie chełmińskim)
kieni - gdzie
kiernoz - wieprz nietrzebiony
kierz - krzak
kieta - łańcuch
Kietka - Kasia (Käthe)
kipa - kosz wiklinowy z uchwytami, używany do przenoszenia obroku dla koni
kitel - suknia (ale i fartuch)
kiziok - źrebak
kiźlak - źrebak
klamoty - graty, drobiazgi domowe
klapa - pokrywa, przykrywka
klapsztula - kanapka (dwie kromki chleba złożone razem)
klejdzik, klejdziki - suknia, sukienki
klekotać - dźwięk wydawnany przez bociany
klempa - krowa
klepsisko - klepisko
klety - plotki
klopejć, klopejcia - pejcz, krótki pleciony bicz z rączką
kluka - kwoka
klócki - kluski
klumpy - obuwie o podeszwach z drewna, chodaki
klunkry - pakuły, paździerze
kłańba - ukłon
kłobuk - demon sporzący dobytek
knefel - guzik
knozie - łodygi zboża (kłosy bez ziaren)
kodder, kodry - szmata, szmaty
kobzieta - kobieta
kofer - skrzynia, walizka
kokos - kura
kole - obok, przy
kołacze, kołace - wypiek z mąki pszennej
kołchoźnik - głośnik radiowy (w latach pięćdziesiątych XX w.)
komosa - lebioda
konicyna - koniczyna
koło - rower
kołpak - futrzana czapka
kopania - kopanka, niecka
koponka, kopońka - naczynie drewniane do wyrabiania ciasta
kornus - wódka żytnia
koróna - korona
kośba - koszenie zboża
kośnik - robotnik najęty do koszenia zboża
kowany - podkuty (koń)
koza - piec żeliwny
kozak mazurski - taniec, który wykonuje tylko jeden mężczyzna
kozie bobki - odchody kóz
kółko - kołowrotek
kóń - koń
kracować - usuwać chwasty gracą , obkopywać
kraga - kołnierz
krasa - piękność
kraśnianki - farbowane jaja wielkanocne
kreatura - twór, stworzenie
krokorzeć - gdakać
krom - oprócz, poza
kropówki - buty z cholewami
krupy - kasza
krypa - żłób, koryto; pojemnik drewniany służący do karmienia krów i koni
kruszka - gruszka
krze - krzewy
krzesiste - zsiadłe (mleko)
krzywoń - niezdara
ksiotki - kwiatki
kścieć - kwitnąć
krupy - kasza
krzyżówki - rozwidlenie dróg
ksiądz dobrodziej - duchowny ewangelicki
księdzowa - żona duchownego ewangelickiego
ksiójżki - książki
kubełek - wiadro
kuchy - ciasto
kucno, kuczno - nudno, przykro
kucyć się - przykrzyć się
kukawecka - kukułka
kukawka - kukułka
kukiełka - lalka
kulas - mocny kij
kulasy - nogi
kulnąć - potoczyć
kumst - kapusta biała
kupać - kupować
kur, psiejok - kogut
kurcacki - kurczaki
kurpsie, kurpie - chodaki plecione, obuwie z łyka, łapcie
kurzyć - palić papierosy

 

lacze - papucie
labidzić - labiedzić, utyskiwać
lataniec - inna nazwa kłobuka, demona sporzącego dobytek
laterka - latarka
laternia, laternio - latarnia
latosie żniwa - tegoroczne żniwa
latoś - bieżący rok
latowanie - okres godowy krów
leberka - wątrobianka, pasztetowa (kiełbasa)
lefelek - łyżeczka
lejcyki - lejce
lekować - leczyć
lelijo - lilia
lepa - warga
lepsi - lepiej
leśnik - leśniczy
letki - lekki
letko - lekko
licecki - policzki
licho - źle
listek - list
listkorz - listonosz
listowy - listonosz
lo - tylko
lofrować - szwędać się
lonować - opłacać się
lorbas - chłopak, urwis
losman - robotnik najemny, luźnik
loter - ktoś, kto lubi trwonić ale też coś psuć
lotrować - trwonić, psuć
Lowiza - Ludwika (wg Marcina Gerssa), ale chyba też: Luiza
lulka - jałówka
lump - włóczęga
lumpy - łachy. gałgany
lura - bardzo słaby napój (np. kawa)
luźnik - chłop bez gospodarstwa, najmujący się do pracy
lży - lżej

 

łach - marne ubranie
łagiew - naczynie na wodę
łgi - łgarstwa, zmyślenia
łobzierać - obierać
łobżerty - pijany
łoni - zeszłego roku (Przysłowie: "Co było łoni, tego nikt nie dogoni")
łoński rok - zeszły, poprzedni rok
łopuch - łopian
łulica - ulica
łyska - łyżka
łyskać się - błyskać się

 

machlować - oszukiwać, kłamać
madrować - grzebać (przy jakichś urządzeniach)
majątkarz - bogaty gospodarz
majętny - bogaty
majsel, mejsel - przecinak
majster tesarski - mistrz stolarski
makownik, monkuch - makowiec
malowany ogień - krótkotrwały zapał (wyrażenie z pism Gustawa Gizewiusza)
mamidło - złuda, widziadło
manić - zmyślać, zwodzić, oszukiwać
mantel - płaszcz
mara - zmora
maranka - sielawa
marchsia - marchew
martsieć się - martwić się
matecka - matka
mądrzyć - mędrkować
mątewka, montewka - drewienko do mieszania substancji sypkich i płynów
mędrszy - mądrzejszy (Przysłowie: "Mędrszy Mazur niż diabeł")
mglała - mdlała
miech - worek
mier - spokój: nie masz mieru - brak ci spokoju
mniano - imię
Mazur, Mazury - Mazur, Mazurzy
mlëko - mleko
mniano - imię
mocno - bardzo
modre oczy - niebieskie
mojo/moja - żona
monkuch - makowiec
Morcin - św. Marcina (11 listopada)
mostrych - musztarda
mosz recht - mówisz prawdę
mosz recht - masz rację
mózić - mówić
mózim - mówimy
móziuł jo - mówiłem
muchor - komar
muchor - muchomor
mutra, muterka - nakrętka
muza - zacierka ugotowana na mleku z owocami
myca, mycka - czapka

 

nabaziuł sie krzyza - nabawił się kłopotu
na borg - na kredyt
nelki - goździki (kwiaty)
niebyldowany - niewykształcony
nachszpejza - deser
nadle - druty (do dziania)
na dembzie - na dębie
na górze - na poddaszu
na muderku - ubrany w koszulę z krótkimi rękawami
najmilsa, najmilejsa - ukochana
najrzenie - miłość
najrzeć kogoś - lubić kogoś
naju - nas
naków - jednak, jednakowoż
nałożny - przyzwyczajony
nama - nam
namożać - umawiać
nałożny - przyzwyczajony
nałoży - przywyknie (Przysłowie: "Jak się nałoży, to i w piekle nie najgorzej")
nanieniona - przeznaczona
napominek - rada, przestroga
narody - dzieci
natretować kogoś - nadepnąć kogoś
nazad - do tyłu, z powrotem
na zawdy - na zawsze
nelki - goździki
niasto - miasto
nicht - nikt
nicegój - niczego
niebo, w niebzie - niebo, w niebie
niebziosa - niebiosa
nie brukować - nie potrzebować
niedzielok - dziecko urodzone w niedzielę
nie gada - nie mówi
nieć - mieć
niedogodny - wybredny
niedoziarek - niedowiarek
nie dziwota - nic dziwnego
niekraszono - (o potrawach) bez przyprawiania tłuszczem
niendzy - między
niensiwo - mięsiwo
nienso, nenso - mięso
nie rozumnieje - nie rozumie
niescęsliwy - nieszczęśliwy
niespogorsy - niezły, dobry
nie umkło - nie umknęło
nie umnieje - nie umie
niewcas wselaki - wszelkie niewygody
nie zidno - nie widać
ni nioł - nie miał
nimota - niemota, człowiek małomówny
ni mota - nie macie
nioska - kura znosząca jaja
niskość - padół (ziemski)
nizacz - za nic
nizamana - niekiedy, od czasu do czasu
nojdźta - znajdźcie
nota - nuta
nowolatko - specjalne ciastka noworoczne w kształcie figurek np. zwierząt
nudle - makarony
nysty - tenże, tamten

 

obaceć - zobaczyć
obalić - przewrócić
obdza - łańcuch dla krów z żelaznym palikiem
obdzować - utwierdzić na łące palik z łańcuchem, do którego przywiązana jest krowa
obgadanie - obmowa
obejście - podwórze
obiedzik - obiadek
oblec się - ubrać się
obleka - ubiór, ubranie
obłócyć się - ubierać się
obora - podwórze gospodarskie z budynkami
obręby, obremby - frędzle, strzępy ( powiedzenie babci p. Leyk-Juranek; "Pani z obrembani" - w sensie pogardliwym)
obsiekiwać - kosić dookoła
obstalować - zamówić, zaprenumerować (gazetę)
obśtalunki - zamówienia
obycaj - obyczaj
obuć - nałożyć obuwie
obzarty - najedzony, ale także: upity
obzerać się - obiadać się, żreć
obzertuch - łakomczuch
obzierać - oglądać
obznajmować - oznajmiać
obzorgować - troszczyć się
ocepsiny - oczepiny (zwyczaj polegający na zdjęciu pannie młodej wianka, a założeniu czepka)
ochynąć - zanurzać się
ociec - ojciec
oddawka - oddawanie (Przysłowie: "Jaka pożyczka, taka oddawka")
oddaziny - ślub (ceremonialne oddanie panny młodej pod opiekę męża)
oddłobki - odciski
odjęcie (nogi) - amputacja
odłóg - ugór
odrobek - praca wynikająca z zobowiązania; odpracowanie
odryglować - odsunąć zasuwę
od tela - odtąd
odwitać, odzitać - żegnać się
od-zitny - pożegnalny
odżalić - przeboleć
oględy - pierwsza oficjalna wizyta młodego w domu panny młodej
ojropa - Europa
okrąglak - taniec mazurski w rytmie polski (w przyspieszonym tempie)
okścieć - okwitać
oma, grózka - babcia
oninąć - ominąć
opa, grózek - dziadek
oparczyska - mokradła
opatrywać - chronić, opiekować się
opołka - kosz bez uchwytów do karmy
opotulny - skromny
opucowany - oczyszczony
osiara - ofiara
otnienc - odmiana
owsisko - pole po owsie
owój - tutaj (ze wskazaniem)
owten - tamten, drugi
oziecki - owieczki

 

pachciarz - dzierżawca
pachta - dzierżawa
pachtowanie - dzierżawienie
pacie - łapcie, rodzaj obuwia
pachołek - chłopiec na służbie, czeladnik
pacyny - wiosła
paj - jabłkowy placek
palinocka - sobótka (dzień św. Jana)
parciany - wyrób z grubego płótna
papa - tata
parcieć - butwieć
parka - podwójny kłos żyta
parowa, śluchta - wąwóz
part - grube płótno lniane
partezie - nieużytki zarosłe chaszczami
pastwa - pasza, pokarm dla zwierząt
pazdry - rzeźby na zwieńczeniu szczytu mazurskiej chałupy
pejpusz - sieja (gatunek ryby)
petrolka - nafta
pienie - śpiew
pilnie - starannie
pieścionek - pierścionek
plince - placki ziemniaczane
palinocka - noc świętojańska
pępek - ostatnia garść zboża rosnąca na polu
pępki - maślaki (grzyby)
pieczonka - pieczeń
pienie - śpiew
pieniendze- pieniądze
pilać - zważać
pląsać - tańczyć
plon - wieniec dożynkowy, dożynki
plotuski - wstążki
płociczka - płotka (gatunek ryby)
pochówek - pogrzeb
podle - obok, koło
podobziadek - drugie śniadanie
podogonie - część uprzęży końskiej
podole - nizina, dolina
pod-zieczorek - podwieczorek
pod-ziózać - podwiązać
podzióska - podwiązka
podziwować ziele - dziwić się bardzo
pofajdany - pobrudzony
pofajdok - młodzieniec lekkoduch, chętny do zabawy
pofajdok - taniec
pojadzies - pojedziesz
pojmanie - niewola
pojmany - wzięty do niewoli
pokoleju - po kolei, kolejno
pokrzepka - mazurski napój alkoholowy (miód ze spirytusem)
pokup - pokupność
policzek - polny grzyb
Poloki - Polacy, mieszkańcy innych regionów niż Prusy
pomaska - masło
pomierne ceny - niskie ceny
poniarkować - zorientować się
po prowdzie - naprawdę
poredzić - poradzić
poredzić - dać radę wykonać coś
poretować kogoś w czymś - pomóc komuś
portki - spodnie
posanować - uszanować
posiadło - zagroda, domostwo, gospodarstwo
posiedziciel - właściciel posiadłości
pospołu - razem
postylla - zbiór kazań
poszorek - uprząż
posztrejować -zmienić podściółkę zwierzętom
potkać - spotkać
poterany - stracony, zatracony
pożegnanie, żegnanie - błogosławieństwo, także: konfirmacja
pożywać - jeść, spożywać
pouza - przerwa
poziedać - opowiadać, mówić
poredzić - uradzić
poredzić - dawać radę
poretować - pomóc komuś
portki, pory - spodnie
powadził sie - pokłócił się
pozbaźć - przejrzeć, odkryć słabe punkty
pozywać - jeść, spożywać
prask - wzięcie ("Ta dziewczyna ma wielki prask".)
prawy - borowik
prawdziwy - grzyb prawdziwek
prosioki - prosiaki
prośnionki, prośnianki - zielonki (grzyby)
prowósło - powrósło
prowóz - powróz
pryndzy, prëndzy - prędzej
przaśnica - chleb nie kwaszony
przącka - sprzączka
przecierzpieć - ścierpieć
przedać - sprzedać
przedawają - sprzedają
przednio izba - najlepsze pomieszczenie w domu
przeńdzieta - przejdziecie
przeproszka, przeproska - zaproszenie (na wesele)
przóść - prząść
przybacyć się - przypomnieć się komuś
przyboczyć - przypomnieć< br> przyjmać - przyjmować
przyndzie - przędzie
przyńdzie - przyjdzie (Przysłowie: "Przyńdzie ktoś, pozie noma coś")
przypoziastka - opowiastka
przywąkrojeć się - przyjść, ale nie być mile oczekiwanym
psiec - piec (kaflowy)
psiec - piec (czynność)
psieśnia, psieśń - pieśń
psientka - okrajek, skrajka chleba
psić - pić
psiekło - piekło
psies - pies
psiejak - kogut
psierniki, psiernicki - pierniki, pierniczki
psierzyna - pierzyna
psijanice - jagody rosnące w zaroślach torfowych, łochynie
psijawki - pijawki
psiorko - piórko
psisanie - pisanie
psismo, w Pśiśnie - pismo, Pismo św.
prync - książę
ptastwo - ptactwo
pucować - czyścić
pukiel - garb
pupa - lalka
pusta noc - noc czuwania przy zmarłym
puścian - cień
puta - indyczka
putraw - siano z drugiego pokosu
pycie - pończochy
pydy, pedy - nosidła do noszenia wiader z wodą
pyle - pigułki

 

racuł - raczył
radiski - rzodkiewki
rado - chętnie
rajby - swaty
rajek - swat
raniej - wcześniej
raz - kiedyś
rąkle - buraki
recht - prawo
rechts - w prawo
reda - rada
redło - radło
rejbaska - tarka
rejza - podróż
rejzować - podróżować
rektór, rechtor - kierownik szkoły
reno - rano, rankiem
rentozina - wołowina
rerać - śpiewać (o skowronku)
richtik, rychtyk - słusznie
rechtor - kierownik szkoły
robactwo - ptactwo domowe
robociądz - pracownik, robotnik
robzić muzykę - grać
rogal - szafka kuchenna (z półkami na naczynia)
rojma - reumatyzm
rozbredzić się - rozgadać się
rozjadozić - rozgniewać się
rozkścieć - rozkwitnąć
rozmaite - różne
rozumnieje - rozumie
rozziercić - rozwiercić
rókle, ronkle- buraki
róza - róża
ruchelka - bukiet kwiatów
rukzak - plecak
rumny - wysprzątany, przestronny
rumować - wynosić z pomieszczenia, uprzątać
Ruski - Rosjanie
rybaczyć - łowić ryby
rychło - prędko, wcześnie
rychtyk - tak, właśnie tak
rydzki - rydze
rzenieć - dojrzewać
rzenień - rzemień
rzyć - tyłek
rżanka - słoma żytnia

 

samośny - sam
sądowy - sędzia
scaw, scaź - szczaw
scery - czysty
sceście, sczeście - szczęście
scękać - pyskować
scubły - szczupaki
sczubeł - szczupak
seroka - sroka
siadywać - przesiadywać
siara - pi
erwsze mleko krowy (przed ocieleniem)
siastuch, siastuszek - fartuch, fartuszek
siececki (klepa) - sieci rybackie
siejba - siew
sierzp - sierp
sierżpień - sierpień
siła - moc
siła - wiele, mnóstwo
sio! - okrzyk na ptaki
siurki, szurki - młodzieńcy (młodzi chłopcy)
skibka chleba - kromka chleba
skiela - skąd
sklep - piwnica
skorzej - szybciej
skorzenki - buciki ze skóry
skórznie - buty długie, z podkówkami
skrajka - piętka chleba
skrobać - obierać ziemniaki
skrzecki - skwarki ze słoniny
słodziny - wytłoki
smaganie - zwyczaj mazurski: chodzenie po smaganiu w poniedziałek wielkanocny
smaka - smak (Przysłowie: "Jakiej kto smaki, myśli, że i drugi takiej.")
smary - lanie
smęcić się - smucić się
smolinos - liliowiec ogrodowy
smyntorz - cmentarz
snapsik, sznapsik - kieliszek wódki
snoptusek - chusteczka do nosa
snosek - młokos
somsiod, sosiad - sąsiad
spaśny - tłusty
spik - skroń
spółdzielnia, spódzielnia - sklep
spólniok - dwojak gliniany
sprzoncka - sprzączka
spsi - śpi
spsiewać - śpiewać
spuścić się - zdać się na kogoś, polegać na czyjejś opinii
sromotecka - wstyd
stacyjo - stacja (kolejowa)
stamtela - stamtąd
stazić się - stawić się
statki - narzędzia i urządzenia w gospodarstwie
stateczność - stałość, powaga
statecne lata - poważny okres życia
stazic się - przybyć
stecka, steczka - ścieżka
stokonić sie, stokonieć sie - zbyt ciężko pracować
stołusek - stołek
strawa - potrawa, pokarm
strofować - napominać
strona - struna
strych - stary dziad
strunień - strumień
struga - rzeczka, strumyk
sturbowany - zmęczony
subhasta - przymusowa licytacja majątku
sukman, sukmana - długi surdut chłopski
syneska - synowa
synoju - synowi
swarzyć - strofować, łajać
szajerek, szauerek - komórka
szczepy, scepy - drzewa
szczerząbel - przerębla
szczkać - łkać
szymel - siwy koń
szezlong, szezlonk - kanapa
szipa - szufla
szistko - wszystko
sziwarka, szywarka - krawcowa
szkólnik - nauczyciel
szlachtować - zabijać i oprawiać zwierzę
szlaga - poręba
szlejfa - wstążka
szlodrowane mleko - mleko odtłuszczone
szlombank - ława do spania
szlos - zamek
szlypfry - majtki
szlufy - sanie do przewozu ciężarów
szlory - stare obuwie, chodaki
szlorać się - niechlujnie chodzić, ale też włóczyć się, źle się prowadzić
szlus - koniec
szlus zrobzić - zakończyć
szmat (czasu) - wiele (czasu)
szmergiel - kamień ścierny
szmergnąć - rzucić z łoskotem
szmolec - smalec
sznoptuch - chustka do nosa
sznytka - kromka, kawałek chleba
szorować - myć (naczynia, podłogi)
szołtys - sołtys
szoruj! - odejdź!
szpetny - brzydki
szpojonki - wóz z drabinami
szporować - oszczędzać
sztéry - cztery
sztof - materiał
sztakować - układać siano lub słomę
sztakówki - widły o długim trzonku do przenoszenia siana lub słomy
sztof - kwarta wódki
sztychówka - rodzaj łopaty, np. przy kopaniu torfu
sztrafować - karać
sztrejchholcki, sztrejholcki - zapałki
sztrepy, sztrepki - podwiązki
sztrof, sztrofa - kara (sądowa)
sztrofować - napominać, karać
sztrucla - rolada
sztryfle - pończochy
sztyfle - buty gumowe, gumiaki
sztymuje - zgadza się
szyber - zasuwa przy kominie
szypa - łopata
szufla - łopata
szymfować - przeklinać, zawstydzać
szwam, szwamka - gąbka
szwat, śwat - świat
szwela - przycieś, podwalina
szurek - chłopiec
szurgawka - ślizgawka
szutrowa droga - droga wysypana drobnym, tłuczonym kamieniem
szymel - koń siwek

 

ślebro - srebro
śkólnik - nauczyciel
ślizgo - ślisko
śniele - śmiało
śnoptusek - chusteczka do nosa
śpik - sen
śrubsztak - imadło
śtrefelki - pończochy
śtukane kartofle - ziemniaki rozgniecione i wymieszane na jednolitą masę
świadomo - wiadomo
świnina - wieprzowina

 

tamoj - tam
taska - filiżanka
tasza - torebka
taradejka - pojazd dwukołowy
tchorz - tchórz
tej - herbata ( np. "podaj ni glaske teju, daj ni garnusek teju")
terać - tracić
tesarz - stolarz
tęgi (mróz) - mocny (mróz)
tęgie (zdrowie) - bardzo dobre (zdrowie)
tęgo - bardzo
tinta - atrament
tintorek - kałamarz
tlo - tylko
tniejsze - cieńsze
tobzie - tobie
toć - tak (z naciskiem)
topek - nocnik
topich, topnik - demon wodny
torfniok, torfozisko - miejsce wydobywania torfu
torfniok - bagno
trapsieć sie - martwić się
trasić - trafić
trep - chodak
trepy - schody
trusie - króliki
tulpy - tulipany
tutka - torebka ze zwiniętego papieru
tygiel - duży gar, kocioł
tylo - tyle
tyna - drewniana balia

 

uchować - ustrzec, upilnować
ucierzpieć - cierpieć
uciesne opoziedania - ucieszne opowiadania, humoreski
uciesny - wesoły, radosny
uczba - nauka
udać się komuś - podobać się komuś
ujuszyć się - zakrwawić
umatrsienie - zmartwienie
umerł - zdechł
uwrocie - część łąki przy roli, gdy się pługiem zawraca
umiejeć - umieć
unterózki, unterózy (z niem. Unterhosen) - kalesony
urwaniec - urwis, łobuz
usiłunek - starania
usłane stoły - stoły nakryte obrusami
utrapsienie - zmartwienie
użalić się - zlitować się

 

wachować - stróżować
wachtarz - stróż, strażnik
wana, wanka - wanna
wama, woju - wam
Warnijok, Warnijo - Warmiak, Warmia
warować - pilnować
warzyć - gotować
waserwaga - poziomica
waście - panowie
waszkycha - pralnia (pomieszczenie gospodarcze)
waszlap, waszlapa - ścierka, ścierka do zmywania
wądół - dół
wcale nieomylnie - z całą pewnością, na pewno
welować - głosować
welunek - głosowanie
wej, wejcie! - patrz, patrzajcież!
weno wej! weno-wej go! - patrz-no! (zwrot zwracający uwagę)
westka - kamizelka
wiecór, wiecorem - wieczór, wieczorem
wierzaj! - wierz!
winszować (z niem. wünschen) - życzyć
wistek, wistecek - kamizelka zapinana z tyłu jako część bielizny
wnetki - wnet
woszta - kiełbasa
wprzodku - na przedzie
wsio - wszystko
wspomożenie - wsparcie
wszędy - wszędzie
wszytko - wszystko
wós - wąs
wrota - brama
wruksio - brukiew
wspomoga - wsparcie
wyborgować - wypożyczyć
wybudowanie - zagroda poza wsią
wychodek - ubikacja (na zewnątrz domu)
wydraszowane - wymłócone
wygodzić - dogodzić
wyjednać - załatwić
wylos - wylazł
wyluftować - wywietrzyć
wyngorz - węgorz
wypęcić - wypiąć
wyry - łóźko
wyrychtować - przygotować
wyszykować - przygotować
w pół zmierzchu - wieczorem
wurszty z krupów - kaszanka
wzad - z powrotem
wzbierać się - podnosić się
wzielce - bardzo
wzięcie - powodzenie

 

zabacyć, zaboczyć - zapomnieć
zachorzeć (w odmianie: ja zachorzałem) - zachorować
zadech - zaduch
zafajdać - zanieczyścić
zaft - sok
zaga - piła
zagodać - rozpocząć rozmowę
zagadywka, zagodywka - zagadka
zagować - piłować
zajmać - zabierać, zaganiać
zajonc - zając
zaklepajka - zasmażka z mąki i masła
zakon - prawo
zakście - zakwitnie
zal - żal
zaletki - zalecanki
zamówienie, zamowy - odczynienie choroby
zaneszć - zanieść
zaperty - zamknięty
zaproska, zaproszka - zaproszenie (na wesele)
zaś - znów
zawarty - zamknięty
zawdy - zawsze
zawszedy - zawsze
zawżdy - zawsze
zazitać - zawitać, odwiedzić
zażegnać - odczynić chorobę
zban - dzban
zbanek - dzbanek
zbazienny dzień - dzień zbawienia
zbór - ogół wiernych
zdawiny - zaręczyny
zdechnąć - umrzeć
zdoktorować - wyleczyć się
zgło - całun pogrzebowy
zgoła - całkiem
zebuć - zdjąć (obuwie)
ze wszem - ze wszystkim
zesel - fotel
ziadomoscie - wiadomości
zianek, zianusek - wianek
ziatr, ziater - wiatr
zicherka - agrafka
zić, ziła - wić, wiła
zidły - widły
zidzieć - widzieć
zie - wie
ziecierza - kolacja
ziecny - wieczny
ziecór - wieczór
Zielganoc - Wielkanoc
Zielgi Piątek - Wielki Piątek
zielgi - wielki
Zielgi Wóz - Wielki Wóz
zielisko - zielsko
zielosko z duszą - żelazko, do którego wkłada się rozżarzoną formę metalową
ziency, zięcy - więcej
zieniec - wieniec
zierzchem - wierzchem
ziewa, zieta - wiemy, wiecie
ziewa - ziewa
ziezie - wiezie
zidzieć - widzieć
zilija - wigilia
zilk - wilk
zino - wino
ziosna - wiosna
ziśnie - wiśnie
zitojta - witajcie
zlotrować - zepsuć
złe - złe siły, zły duch
Złote Abecadło - pieśń z Kancjonału Pruskiego (I wyd. 1741, nr 878)
Złote Góry pod Niborkiem - góry żółte (od piasku) pod Nidzicą
zły (diabuł, kłobuk, lataniec, ślach) - diabeł
zmorzyć - spowodować sen, uśpić
znijdą - zejdą
zniłowanie - zmiłowanie
znowuj - znowu
zofa - kanapa
zoga - piła
zogować - piłować
zoki - skarpety
zołendek - żołądek
zousa - sos
zorgować - naskładać, np. nazorgować drewna na opał
zowzie się - zwie się, nazywa się
zórazie - żurawie
zóraziny - żurawiny
zrajenie - wyswatanie
zrena - rankiem
zrzodło - źródło
zsiadłe mlëko - kwaśne mleko
zsiec - zżąć
ztmieniać - zmieniać
z tela - stąd
zydlungi - kolonie
zylca - zimne nóżki
zwada - kłótnia
zwón - dzwon

 

żabka - rodzaj ludowego tańca mazurskiego
żaga - piła
żandar - żandarm
żeniaty - żonaty
żnijo - żmija
żolnierz - żołnierz
żóna - żona
żreć się - kłócić się, użerać się z kimś
żurazie - żurawie
żuraziny - żurawiny
żywioła - bydło
żywkiem - żywo
żywota pozbawić - uśmiercić
żywota się pozbyć - umrzeć

 

 

Powrót
Wydrukuj stronę

Ostatnia aktualizacja: 21.11.2011 - Diecezja Mazurska KEA w RP - olsztyn@luteranie.pl